Angelo Vermeulen — Een pleidooi voor frictie en respectvolle ontwrichting
september 2020 — Met OP/HEF lanceert OP/TIL een 1e groot event, een jaarlijks ritueel. Hiermee willen we jou een andere kijk bieden. En nieuwe inzichten. Tot welke meerwaarde kan het onbekende, het ongewone leiden? Deze vraag leggen we in 2020 voor aan een aantal cultuurmakers. Duik in het brede universum van Angelo Vermeulen.
Tekst / Birgit Van Asch
Je treft Angelo Vermeulen in Hawaï aan de slag voor NASA, aan de TU Delft voor zijn theoretisch onderzoek, of als TED Fellow. Is hij bioloog, ruimtevaartonderzoeker, of toch vooral beeldend kunstenaar? Angelo is in de 1e plaats een explorer en community-bouwer. Hokjes zijn niet aan hem besteed. Hij wil mensen samenbrengen, verbindingen leggen en cocreëren. Het zijn essentiële onderdelen van zijn transdisciplinaire praktijk. Samen met het collectief SEADS zet hij heersende ideeën over onze toekomst op zijn kop. Als hij jongere generaties kan inspireren die golf zelf op gang te trekken, is dat voor Angelo dubbele winst.
Bestorm samen de toekomst via cocreatie en verbinding
“Ik ben een explorer, actief in meerdere domeinen tegelijkertijd: hedendaagse kunst, wetenschap, engineering en design thinking. Ik ga hierbij expliciet transdisciplinair te werk. Dat betekent dat ik samen met anderen vraagstukken behandel vanuit verschillende invalshoeken. Die samenwerking is heel belangrijk. Mijn transdisciplinaire praktijk steunt fundamenteel op cocreatie.”
Angelo bevindt zich momenteel, als deeltijds PhD-student aan de TU Delft, in de laatste fase van het project Evolving Asteroid Starships. Samen met het European Space Agency stellen Angelo en zijn team vragen rond de toekomst van de mens in de ruimte. Een radicaal transdisciplinaire praktijk, die ook baat heeft bij traditionele uitingsvormen.
“We stellen vragen als: Hoe maken we ons los van heersende paradigma’s? Hoe benaderen we onze toekomst op nieuwe manieren? We stellen binnen dit project wetenschappelijke én artistieke vragen. Mentaal spring je dan van chemical engineering, computersimulatie en architectuurontwerp naar audiovisuele kunst. Je vormt een praktijk waarin alles samenkomt. Waarin je ook af en toe terugkeert naar meer traditionele uitingsvormen. Dit betekent bijvoorbeeld dat ik vanuit hetzelfde onderzoek zowel wetenschappelijke papers schrijf als artistieke installaties maak. Transdisciplinair werken is voor mij die tweeledige beweging.”
Ik ben een explorer, actief in meerdere domeinen tegelijkertijd: hedendaagse kunst, wetenschap, engineering en design thinking.
“Hoe maken we ons los van heersende paradigma’s? Hoe benaderen we onze toekomst op nieuwe manieren? We stellen binnen dit project wetenschappelijke én artistieke vragen.”
Foto’s © Angelo Vermeulen
Evolueer, via frictie en respectvolle ontwrichting
Wat heeft kunst te bieden aan andere sectoren? Angelo onderscheidt twee grote pijlers: ethiek en evolutie.
“Ethiek is het kritische denkvermogen dat kunst andere sectoren kan bieden. Dat betekent niet dat die sectoren zelf niet in staat zijn om kritisch te denken. Maar kunstenaars kijken vanuit een metaperspectief naar systemen en bevragen ze zo. Ze komen tot vaststellingen die je niet direct ziet wanneer je zelf in dat systeem zit. Kunstenaars halen mensen uit hun comfortzone, destabiliseren en confronteren.”
“Evolutie is wat delicater. Ik heb het dan expliciet over evolutie en niet over innovatie. Je hoort wel vaker dat kunst binnen de economische sector tot innovatie kan leiden. Dat is een te beperkende rol, gevangen in een neoliberale marktlogica. De rol van kunst is groter en vrijer. Een artistieke reflectie of culturele toevoeging kan een sector helpen evolueren. Of die evolutie tot een specifiek product leidt dat een markt verovert en zo tot innovatie leidt, dat interesseert me niet. Ik vind de evolutie zelf belangrijk. Die kan enkel plaatsvinden als je iets blootstelt aan een nieuwe context.”
Andere sectoren kunnen dus baat hebben bij een kunstensector die frictie veroorzaakt en destabiliseert. Die beweging geldt ook omgekeerd. De kunstensector zelf zit volgens Angelo nog vaak gevangen in een keurslijf, gedomineerd door paradigma’s van een paar decennia terug. Dat heeft vooral z’n weerslag op jongere generaties.
“De hedendaagse kunst, de wereld van de instellingen, zit ook wat gevangen. Zeker in relatie tot evoluties en dynamieken binnen de hedendaagse technologie en de maatschappij. Er is een soort ritualisering, een standaard format ontstaan waarin de hedendaagse kunst zich aanbiedt. Dat bepaalt welke topics naar voor komen. Ook de jongere generatie raakt ervan overtuigd dat dit de enige juiste manier is om kunst te maken. Zo krijg je een vicieuze cirkel. Kunstenaars die radicaler zijn, met écht nieuwe ideeën, lijken het niet te halen. Twaalf jaar geleden schreef ik hierover, samen met Antoon Van den Braembussche, een hoofdstuk in ons boek ‘Baudelaire in Cyberspace’: tien dialogen over de relatie tussen kunst, wetenschap en digitale cultuur. Dat hoofdstuk benoemt deze malaise. Na al die jaren blijven een aantal van die kritieken overeind. De confrontatie met andere sectoren van de maatschappij kan gezond zijn. De kunsten hebben baat bij frictie, bij zelf ontwricht raken.”
Kunstenaars halen mensen uit hun comfortzone, destabiliseren en confronteren.
Maak de jongere generatie warm, met andere voorbeelden
“SEADS communiceert zijn transdisciplinaire werk breed via talks en workshops. Dat is één van onze grootste maatschappelijke bijdragen. We gooien ons voortdurend in de meest extreme transdisciplinaire situaties. We zijn ervaringsdeskundigen. We kunnen getuigen, inzichten bieden en mensen warm maken. Vooral de jongere generatie. Het onderwijs is de laatste decennia wel wat veranderd. Toch zitten we nog altijd vast in een maatschappelijk paradigma: je moet éénduidig kiezen hoe je jezelf professioneel ontwikkelt. Dat wordt dan jouw identiteit. Maar, hoeveel mensen zijn slechts in één ding geïnteresseerd? Wij zijn inherent, en via het internet en de wereldwijde netwerken, geïnteresseerd in meerdere domeinen. Met onze verhalen kunnen we andere voorbeelden geven aan die jongeren.”
Hoe geven we jongeren en onszelf de handvatten om actief vorm te geven aan de toekomst? Angelo streeft met zijn praktijk naar diepgaande future literacy, of toekomstgeletterdheid. Future literacy is gestoeld op de idee dat we allemaal doordrongen zijn van paradigma’s rond de toekomst en hoe die zal evolueren. Het is tijd om door die verwachtingen te breken en andere horizonten te verkennen.
“Het is erg moeilijk om diepgaande future literacy te bereiken. Onze menselijke verbeelding beperkt ons hierin. A ‘Trip to the Moon’ van Frederic Thompson uit 1901 is een goed voorbeeld. Hij bouwde voor de Pan-Amerikaanse tentoonstelling in Buffalo, New York een volledige simulatie van een reis naar de maan. Hij liet een ruimteschip ontwerpen, opgesteld binnen een grote hangar. Via optische illusies kregen de bezoekers aan boord de indruk dat ze echt vlogen. Het schip landde in een papier-maché maanlandschap met dwergacteurs in ruimtekostuums. Als je het ontwerp van het ruimteschip bekijkt, zie je dat dit een mash-up is van 19e-eeuwse technologieën: ornithopters, duikboten, luchtschepen … Mensen konden op dat moment mentaal niet verder denken.”
Hoe geven we jongeren en onszelf de handvatten om actief vorm te geven aan de toekomst?
Leer je tafelgenoten kennen
De grenzen van de menselijke verbeeldingskracht vormen niet het enige obstakel. Angelo en zijn team botsen ook op cross-culturele en cross-disciplinaire grenzen. Ze breken je eigen denkkaders open en zorgen ervoor dat je andere talen leert spreken.
“Cross-culturele misverstanden kom ik het vaakste tegen bij communityart-projecten en cocreatie. Als je samen dingen bouwt, in een andere culturele context, zijn er sowieso andere ideeën over kunst. En andere sociale omgangsvormen. Ik heb serieuze lessen geleerd in Indonesië. Het lokale kunstenaarscollectief HONF, The House of Natural Fiber, nodigde me uit voor een project in het rampgebied van de dodelijke vulkaan Merapi. We besloten samen te werken aan een artistiek experiment rond het regenereren van de vulkanische grond. Dat is technisch gelukt, maar niet zonder misverstanden.”
“De overheid probeert al jaren om die vulkaan te herzoneren. Bovenaan willen ze groene zones creëren, zodat wanneer de vulkaan uitbarst de evacuatie overzichtelijker verloopt. Dorpen dichter bij de top moeten dan verdwijnen. Maar mensen zijn geboren op een stuk van de aarde en je krijgt hen daar niet zomaar weg. Op een bepaald moment deed een gerucht de ronde dat ik een government agent was die met het tot bloei brengen van de lavagrond die nieuwe zones wilde opstarten en de dorpen wilde wegvagen. Dat was helemaal niet mijn bedoeling. Ik bedacht het project met de jonge generatie uit de stad. Zij leefden niet ter plekke. Ik vergat dat er binnen de Indonesische bevolking ook nog verschillende lagen en groepen bestaan. Dat is een bewustzijn dat je voortdurend moet meenemen.”
“Ons nieuwste project, Engines of Eternity, confronteert ons met cross-disciplinaire uitdagingen. We werken binnen dit project met genetica, bioinformatica, datavisualisatie, ruimtevaart en beeldende kunst. Wij zijn gevraagd om als kunstenaars actief met de data aan de slag te gaan. En misschien zelfs vanuit artistiek perspectief tot nieuwe inzichten te komen. Ik ben artistiek leider en ben voortdurend aan het zorgen dat iedereen begrijpt waar het over gaat. Ik moet echt zoeken naar hoe ik alles goed kan vertalen, met genoeg diepgang, maar ook niet te gedetailleerd. Dat lukt, maar vergt veel geduld en inspanning van de groep.”
Uitdaging voor de toekomst: de ruimte in, de wereld rond
“Ik zou heel graag hardware ontwikkelen, dingen lanceren en zelf aanwezig zijn in de ruimte. Ik wil me ook verder verdiepen in de cross-over tussen robotica en artificial life. Als bioloog is het natuurlijk fascinerend om door te dringen in kunstmatig leven en daar de grenzen op te zoeken.”
“Voor de toekomst van ons collectief zal het cross-culturele de grootste uitdaging vormen. We zijn op dit moment sterk Euro-Aziatisch, met een aantal vertakkingen in de VS. Maar er liggen nog enorme mogelijkheden in Latijns-Amerika, het Afrikaanse continent, India …”
“Cross-culturele en cross-disciplinaire misverstanden breken je eigen denkkaders open en zorgen ervoor dat je andere talen leert spreken.”
Angelo Vermeulen
Angelo Vermeulen is kunstenaar, bioloog en onderzoeker in de ruimtevaart. In 2009 richtte hij SEADS (Space Ecologies Art and Design) op, een internationaal collectief van artiesten, wetenschappers, ingenieurs en activisten. In 2013 was Angelo ‘crew commander’ van een simulatie van een Marsmissie op Hawaï.
Op 8 oktober 2020 zorgt Angelo voor een concluderende blik. Zijn talk omvat een pleidooi voor antigrip.