Het Bovenlokaal Cultuurdecreet wil cultuurparticipatie bevorderen en versterken. Zijn jongeren gretige cultuurconsumenten? Hoe belangrijk is cultuur in hun vrije tijd? Waar zitten de drempels? Speelt de sociale kloof ook bij de jongeren? En zijn er grote verschillen tussen actieve en receptieve participatie? OP/TIL legt enkele onderzoeken naast elkaar.

Weinig jongeren nemen wekelijks deel aan cultuur

Volgens een steekproef van de JOP-monitor van 2018 nemen jongeren tussen 14 en 25 jaar eerder weinig deel aan culturele uitstappen of cultuurbezoeken, zoals naar het theater gaan of een museum bezoeken.

Bijna de helft van de bevraagde jongeren (46,5 %) neemt nooit deel aan culturele activiteiten of cultuurbezoek (vb. naar toneel, theater, museum, boekvoordracht … ). Slechts 12,4 % van de jongeren neemt regelmatig (minimaal één of meermaals per maand) deel aan culturele activiteiten. Slechts 2 op de 100 jongeren neemt wekelijks (of meer) deel aan cultuur. De cijfers tonen eveneens een opvallende daling van cultuurdeelname in 2018 tegenover de vorige bevragingen. 

Maakt cultuur dan geen deel uit van de vrijetijdsbesteding van de jongeren? Cultuurparticipatie neemt verschillende vormen aan. Er is een verschil tussen receptieve en actieve cultuurparticipatie, en tussen publieke en private participatie. 

Jongeren doen vooral aan actieve cultuurparticipatie

Receptieve cultuurparticipatie, dat is het bezoeken of beschouwen van cultuur. Actieve cultuurparticipatie is het actief beoefenen en artistiek ontwikkelen van of betrokken zijn bij cultuur in de vrije tijd. Dus zelf maken, doen en leren.

De JOP-monitor 2018 vroeg de jongeren ook naar de frequentie waarmee ze zich engageren in een creatieve hobby. 29,3% van de jongeren beoefent regelmatig (minimaal één of meermaals per maand) een creatieve hobby. 54% van de bevraagde jongeren zegt nooit een creatieve hobby te doen. 

Het ‘Rapport scholenonderzoek cultuureducatie’ van Sofie Beunen, Jessy Siongers & John Lievens, gebaseerd op een grootschalig onderzoek in secundaire scholen uit 2013, bundelt de antwoorden van jongeren tussen 12 en 19 jaar. Het onderzoek bereikte ook jongeren die anders moeilijker bereikbaar zijn voor onderzoek, én geeft meer gedetailleerde cijfers over de actieve cultuurparticipatie in de vrije tijd. 

63,7% van de respondenten heeft de afgelopen zes maanden (in eender welk formeel of informeel verband) minstens éénmaal een creatieve hobby uitgeoefend. Jongeren gaan het meest creatief aan de slag met multimedia: 22,9% van de respondenten geeft aan in de vrije tijd creatieve activiteiten uit te voeren met computer- en filmprogramma’s (zoals bijvoorbeeld Photoshop). Net daarachter, met een quasi even hoog percentage participanten, volgen zingen (beoefend door 22,5% van de jongeren), tekenen, schilderen of beeldende kunst (21,4%) en het bespelen van een muziekinstrument (20,3%).

Cultuurparticipatie is sterk leeftijdsgebonden. Maar de relatie tussen leeftijd en participatie verschilt als we receptieve cultuurbeoefening en actieve (of creatieve) participatie vergelijken. 

Bij amateurkunstenbeoefening geldt dat jongeren het sterkst participeren en dat de deelname afneemt met de leeftijd en dit voor alle disciplines. Uit het meest recente grootschalige bevolkingsonderzoek naar amateurkunstbeoefening in Vlaanderen uit 2018 blijkt dat 43,8 % van de Vlaamse bevolking tussen 14 en 75 jaar minstens één creatieve hobby beoefende, in de zes maanden voorafgaand aan het onderzoek. Bij de leeftijdsgroep 15- tot 18-jarigen loopt dat percentage op tot maar liefst 75%, ook bij de 18- tot 34-jarigen beoefent nog steeds 59% een creatieve hobby in de vrije tijd.

Naar de bioscoop met vrienden

Publieke participatie vindt altijd buitenshuis plaats, en heeft een publieke sfeer nodig. Denk bijvoorbeeld aan het bekijken van een film in de bioscoop, het bijwonen van een concert of het bezoeken van een museum.

Uit het ‘Rapport scholenonderzoek cultuureducatie’ uit 2013 blijkt dat bioscoopbezoek bij jongeren veruit de populairste culturele activiteit is bij de Vlaamse jongeren. Ruim twee derde (68%) van alle jongeren bezocht meer dan eens een bioscoop in het halfjaar voorafgaand aan het onderzoek. 

Bioscoopbezoek en muziekfestivals zijn bij uitstek activiteiten die jongeren doen met vrienden. Meer kunstzinnige en ‘highbrow’ activiteiten (museumbezoek, toneel, klassiek, concert of dansvoorstelling) doen jongeren het meest samen met hun gezin.

Muziek staat centraal in de leefwereld van jongeren

Private participatie kan gaan om het beluisteren van muziek of het lezen van boeken thuis, of onderweg op de trein. Het zijn activiteiten die je individueel en in de private sfeer kan doen. 

Qua private cultuurparticipatie: naar muziek luisteren is één van de meest beoefende activiteiten bij secundaire scholieren: 72,9% beluistert dagelijks muziek. Muziek  vervult een centrale rol in de leefwereld van jongeren: slechts 2,9% geeft aan de voorbije zes maanden nooit muziek beluisterd te hebben.

De JOP-monitor 2018 geeft ook cijfers over enkele aspecten van private cultuurparticipatie bij jongeren. Gevraagd naar de frequentie waarmee jongeren een boek of strip lezen, zie je dat 40,9% van de 14- tot 25-jarigen regelmatig leest. Slechts 31,5 % zegt nooit een boek en strip te lezen. 

Jongerencultuur = gedigitaliseerde cultuur

Uit het amateurkunstenonderzoek van 2018 blijkt dat amateurkunstenaars meer digitale tools gebruiken voor hun algemene cultuurparticipatie dan anderen. Het hoeft dan niet per se gelinkt te zijn aan hun creatieve hobby, maar amateurkunstenaars uit alle disciplines beluisteren vaker online muziek, kopen online tickets of zoeken informatie op en delen actief online werk van artiesten en voorstellingen dan personen die geen creatieve hobby beoefenen. Het profiel dat het best past bij de groep die actief online bezig is met cultuur, is dat van jongeren en grootstedelingen. 

Jongeren en digitale cultuur zijn twee handen op één buik. Dat zegt ook het onderzoek rond cultuurbeleving van jongeren uit de Brusselse Kanaalzone, uitgevoerd door de Erasmushogeschool Brussel Opleiding Sociaal Werk in 2016 en 2017. 

Digitale media vormen de drager voor receptieve cultuurdeelname: jongeren gebruiken laptop en gsm voor het bekijken van films, lezen van boeken, streamen van een theater- of dansvoorstelling. Jongeren die bezig zijn met beeldexpressie, muziek of zelfs schrijven, gebruiken digitale media ook als tool om kunst te creëren. 

Bovendien zetten jongeren digitale media in om informatie te delen en ideeën uit te wisselen. Sociale media zoals Facebook worden gebruikt om videoclips en muziek te delen. Op die manier verspreiden jongeren hun creaties naar een breder publiek, verder dan de eigen vriendenkring.

Digitale media lijken de traditionele cultuurvormen niet te verdringen. Via sociale media verspreiden jongeren eerder traditionele culturele inhoud. Ze maken bijvoorbeeld een video van een eigen choreografie en verspreiden die via Facebook. Traditionele en digitale culturele activiteiten zijn complementair, eerder dan dat ze elkaar vervangen.

Een publiek vinden via sociale media mag dan weer geen probleem vormen, want de JOP-monitor 2018 zegt dat 55,4 % van de jongeren tussen 14 en 25 jaar op een weekdag tussen de één en vier uur doorbrengt op sociale media.

Jongeren doen meer aan sport dan aan cultuur

Binnen de leefwereld van jongeren staan activiteiten met het gezin centraal. Uit de JOP-monitor 2018 blijkt dat bijna 32% van de jongeren meermaals per week samen met het gezin dingen doet. 19,3% doet dit wekelijks. 71% van de jongeren doet minimaal wekelijks klusjes of andere huishoudelijke taken. Ook de activiteiten met vrienden nemen een belangrijke plaats in. Slechts 4,2% doet nooit activiteiten met vrienden. Terwijl 31,5% dit meerdere keren per week doet en 22% éénmaal per week.

Ook de sportbeoefening scoort bij de jongeren een pak hoger dan hun cultuurdeelname. Het merendeel van de jongeren, namelijk 74%, doet minimaal één of meermaals per maand aan sport. 9% daarvan sport dagelijks, 35% geeft aan meerdere keren per week aan sport te doen. 14% van de bevraagde jongeren tussen 14 en 25 geeft aan nooit te sporten.

Drempels cultuurparticipatie

Niet alle jongeren participeren even vaak aan cultuur. De sociale kloof duidt op verschillen in de regelmatige deelname van jongeren aan cultuur naargelang de socio-demografische achtergrond van jongeren. De resultaten van de JOP-monitor 2018 tonen aan dat jongeren uit het ASO/KSO vaker minimaal maandelijks deelnemen aan culturele uitstappen, dan jongeren uit het TSO of BSO. Voorts blijkt ook dat jongeren zonder migratieachtergrond, jongeren met hooggeschoolde ouders (een diploma hoger onderwijs) en jongeren uit families die makkelijk rondkomen met het gezinsinkomen, vaker deelnemen aan culturele uitstappen.  

Het Rapport scholenonderzoek cultuureducatie uit 2013 toonde al aan dat de sociale verschillen in buitenschoolse cultuurparticipatie en –educatie nog groeien doorheen de secundaire schooltijd. Een voorbeeld: 24% van de jongeren in de A-stroom ging naar een museum of tentoonstelling in de zes maanden voor de bevraging, terwijl in de B-stroom slechts 18% van de jongeren dit deed. In de hogere jaren, heeft 35% van de jongeren in het ASO wel eens een museum of tentoonstelling bezocht het voorbije half jaar. Bij de jongeren in het BSO en TSO is dit respectievelijk slechts 17% en 18%. Gelijkaardige verschillen werden gemeten voor andere vormen van receptieve en actieve cultuurbeoefening. 

Het onderzoek naar de cultuurbeleving van jongeren uit de Brussels Kanaalzone, uitgevoerd door de Erasmus Hogeschool in 2016-2017, legt nog enkele heel specifieke drempels en uitdagingen bloot voor cultuurdeelname van jongeren. Jongeren uit de Brusselse Kanaalzone nemen minder deel aan het culturele aanbod omdat het niet aansluit bij hun interesses en leefwereld. Ze gaan zelf niet op zoek naar informatie over het culturele aanbod en zijn vragende partij om beter geïnformeerd te worden over wat ze precies kunnen verwachten van een aanbod. 

Sommige jongeren voelen zich niet voldoende op hun gemak om aan een bepaald cultureel aanbod deel te nemen. De regels van bepaalde culturele instellingen zijn niet altijd gekend en jongeren weten niet altijd hoe zich te gedragen.

Soms zijn het ook de ouders die een negatief beeld hebben van het aanbod of die niet willen dat hun kinderen ’s avonds uitgaan. Hoewel de kostprijs van het culturele aanbod niet meteen de grootste drempel vormt voor participatie, zijn jongeren niet altijd bereid een bepaalde prijs voor het cultureel aanbod te betalen.

Actieve participatie verkleint de sociale kloof

Opvallend is wel dat de sociale verschillen in het algemeen een stuk kleiner zijn bij actieve cultuurparticipatie. Ook in het laatste grootschalige onderzoek naar amateurkunstbeoefening in Vlaanderen uit 2019, uitgevoerd door de vakgroep sociologie van de UGent, bevestigt dit: factoren als onderwijsniveau, gezinsachtergrond en financiële situatie hebben minder invloed op de actieve cultuurparticipatie dan op de passieve participatie (zoals museumbezoek). De drempel om zelf actief creatief bezig te zijn, ligt lager dan bij het deelnemen aan cultuur als publiek. 

De voordelen van cultuurparticipatie

Wie al op jonge leeftijd proeft van cultuur, heeft een grotere kans om levenslang te participeren aan kunst en cultuur. Kunst en cultuur dragen bij aan een positiever zelfbeeld, meer sociale vaardigheden, het nemen van eigen verantwoordelijkheid, doorzettingsvermogen, concentratievermogen en een sterker sociaal netwerk. Dit indrukwekkende lijstje distilleerde het Nederlandse Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst uit literatuuronderzoek en onderzoek van een aantal praktijken. 

Meer informatie over deze cijfers?