Cultuur breekt uit…
“Begin klein, stap voor stap. Doe iets, wacht niet tot het plaatje compleet is. Alles ontvouwt zich gaandeweg, procesmatig. Zet wel die eerste stap zelf.” — Poli Roumeliotis
Op donderdag 16 december 2021 zette OP/TIL mee de sloophamer in CC Belgica, in Dendermonde. Het is gedaan met het cultuurcentrum zoals het was. Gelukkig komt er een nieuw cultuurhuis. Nieuwe muren, én ook een nieuwe visie, en een nieuw gedragen beleid.
Een nieuwe start. Dat is nu net wat we bij OP/TIL zo boeiend vinden. Want, ook wij staan voor nieuwe uitdagingen. Minister Jambon breidde begin oktober om onze opdracht uit. Vanaf 2022 komen wij dichter bij jou.
Met Cultuur breekt uit… deden we een aanzet. We maken ruimte voor een nieuwe vorm van cultuur. Cultuur die uitbreekt, en grenzen verlegt. Door verder te kijken, over muurtjes heen. Met samenwerken als sleutelwoord.
We gaven 3 denkers, 3 visionaire stemmen, een podium. Ze verbeeldden de culturele toekomst, in jouw regio of streek, over de grenzen van jouw dorp of stad heen. Geen science fiction. Wél een nabije toekomst.
Hoe maak je jouw cultuurhuis, bibliotheek of cultuurbeleid klaar? We focussen op 3 thema’s:
- Hoe creëer je nieuwe ruimte voor cultuur?
- Hoe ga je om met SDG’s?
- Hoe zet je verhalen, gewoontes en tradities in voor een verbindende toekomst?
We nodigden architect-filosoof Gideon Boie, klimaatjournaliste Tine Hens en historica Poli Roumeliotis uit. Een panel van 5 doeners bekeek hoe je concreet aan de slag kan met de 3 thema’s, zowel in een klein dorp, als in een grote stad.
Met deze actie zette OP/TIL een eerste stap dichter tot bij jouw cultuurbeleid, cultuurcentrum of bibliotheek. We breken in, zodat jij kan uitbreken. Duik in de conclusies en verruim je blik.
Lien Verwaeren van OP/TIL
De 5 denkers
Gideon Boie is architect-filosoof, gastprofessor aan Faculteit Architectuur van de KU Leuven en oprichter van het architectuurkritisch collectief BAVO. Het collectief richt zich op de politieke dimensie van kunst, architectuur en ruimtelijke planning.
Tine Hens overtuigde op haar 16e haar halve klas om T-shirts van Greenpeace te kopen om het regenwoud te redden. Ze was een buitenkind en houdt van de schoonheid die ons omringt. Tine studeerde geschiedenis om de wereld te begrijpen, werd journalist om over die wereld te schrijven, onder andere voor De Standaard, Knack en MO*. Klimaat, ecologie, en een andere economie zijn haar thema’s.
Tins is auteur van ‘Het klein verzet’ en ‘Het is allemaal de schuld van de Chinezen’, over de argumenten die we verzinnen om de klimaatcrisis niet aan te pakken.
Poli Roumeliotis hakt zich al enkele jaren een eigen pad in het culturele veld. Dat doet ze vanuit een fascinatie voor het verleden en de actualiteit. De thema’s die daarbij telkens terugkeren zijn de Griekse cultuur, migratie en identiteit.
Poli studeerde oude geschiedenis aan de KU Leuven en de Aristoteles Universiteit van Thessaloniki. Ze behaalde ook een master in Culturen en Ontwikkeling aan de Leuvense universiteit, werkte bij de Vlaamse overheid in beleidsvoorbereidende functies en bij het Minderhedenforum. Ondertussen werkt ze rond erfgoed, voor FARO. Poli is ook auteur van de tweetalige dichtbundel ‘Naakt voor jou’ en van ‘La Rose Blanche’.
De 5 doeners
Kasper Verhelst van CC De Spil, An Heirbaut van de bibliotheek van Lebbeke, An Buts, diensthoofd cultuur Schaarbeek, Tinne De Maeyer, hoofd cultuur, toerisme, bibliotheek en archief in Sint-Gillis-Waas en Kristof De Kock, deskundige cultuur in Dendermonde. Zij reflecteren over deze toekomstbeelden, vanuit hun praktijk.
Host
Dijk92 is één van de 19 door Vlaanderen erkende intergemeentelijke samenwerkingsverbanden cultuur. Dijk92 verenigt 9 gemeenten uit deze regio rond cultuur, en daarnaast nemen zij ook erfgoed en het intergemeentelijk archief op. Coördinator van de cultuurwerking Tom Van De Velde was host van dit event.
“Een park is bij uitstek de plek waar een diversiteit aan mensen samenkomen. Een unieke plek waar mensen van verschillende culturele achtergronden en identiteiten samenkomen, én waar uitwisseling plaatsvindt.” — Gideon Boie
Nieuwe ruimte voor cultuur
Heel wat bibliotheken en cultuurhuizen zitten in oude gebouwen. Verenigingen verliezen hun vaste stek in het parochiaal centrum, talent zoekt plek om te tonen. Hoe kunnen groene oases in de stad of stukjes bos op het platteland, parken en pleinen een gedeelde plek zijn?
Ga massaal de straat op
Sinds een jaar of twee met mondkapjes, trekken we massaal de straat op. Het is een sanitaire noodzaak. In de stad ook vaak een sociale noodzaak. De straat als verlengstuk van de woonkamer.
Onze claustrofobische reactie om uit te breken, na een dag telewerken of teleleren, vergroot die drang. Alleen, om die buitenwoonkamer groter te maken, moet er voldoende draagvlak zijn. Politiek, én bij de bewoners.
De straat is nog altijd aan koning auto. En toch, hebben we behoefte aan die straat. Corona zorgde voor de herverdeling van de publieke ruimte: rijstroken worden fietspaden, parkeerplaatsen een terras.
Ga ook met cultuur de straat op. Plaats boeken in een kast op straat. Herverdeel boeken, en geef de verantwoordelijkheid in handen van jouw buren. Laat je cultuurcentrum door de straten bollen. Geef het wieltjes.
Steun tijdelijke bezettingen
Bewoners maken van een parkeerplaats een groene rust- en ontmoetingsplek van een zakdoek groot. Of, ze nemen een leegstaand gebouw in voor een tijdelijke bezetting. Laat die ongewone, wat vreemde soms, andere manier van ruimtegebruik van onderuit groeien.
En versterk die burgerinitiatieven, die speelse actie. Ga zo voorbij aan trage ambtelijke processen. Doe dat binnen een juridisch kader en met verzekeringen. Zorg mee voor promotie, een lage planlast. Zorg dat jij de link bent tussen die plek en de lokale muziekband bijvoorbeeld, die een speelplek zoekt.
Werk samen (met andere diensten) rond cultuur
Trek het bos in, en werk samen met een natuureducatieve organisatie. Ontmoet die andere sectoren, buiten de gekende muren van je cultuurcentrum of bibliotheek. Geef plekken een nieuwe invulling, stel bijvoorbeeld de kerk open.
Ontmoet zo nieuwe mensen, nieuwe publieken. Laat hen ook kiezen waar ze cultuur willen beleven.
Ga naar buiten, breek uit
Stel de tuin van je cultuurcentrum of bibliotheek open, zeker in deze periode van opgestapelde lockdowns. Maak van je bibliotheek een derde plek. De plek waar jong en oud vertoeven, naast hun woonplek, leer- of werkplek.
Wat als asfalt verandert in zitbanken, speeltuigen, planten, of in een al dan niet tijdelijke plek voor ontmoeting? Weg van the black box, en de rode zetels. Palm de parking van de schouwburg in.
Wat als we onze rubberlaarzen aantrekken om aan cultuur te doen? Wat als je een boek vindt in een bos? Doe iets met parken, pleinen, verdoken plekjes. Ook voor de reguliere werking van je centrum.
Ga naar de mensen toe
Breng poëzie of muziek, breng cultuur naar de mensen. Naar waar ze moeten wachten, na een vaccin bijvoorbeeld. Naar waar ze zich vervelen. Maak van een non-plaats een culturele plaats.
Stel dat je gemeenschapscentrum plots een vaccinatiecentrum wordt. Ga er mee aan de slag. Maak er een festivalcentrum van. Breek in met cultuur.
Doorbreek gewoontes en traditie. Durf het anders aan te pakken.
“We hebben onszelf uit de wereld om ons heen geknipt, dat levende web van relaties, van bijzondere wezens en het moment is daar om de band weer aan te halen.” — Tine Hens
SDG’s als kompas voor een cultuurbeleid van de toekomst
Heel wat lokale besturen gaan aan de slag met de SDG’s (Sustainable Development Goals). Maar voor velen zijn ze weinig bruikbaar, weinig concreet. De 17 doelen, in het leven geroepen door de Verenigde Naties, willen de mensheid bevrijden van armoede en de planeet weer op koers richting duurzaamheid plaatsen.
Breek uit je muren, gooi de ramen open
Hoe maak je werk van een plan voor een betere wereld? Het is moeilijk om daar meteen een artistiek antwoord op te geven. Het gaat er om ze te implementeren in ons dagelijks leven.
Er gebeurt al heel wat, al heel wat jaren ook. Benoem wat je al doet. En bekijk waar je achterop hinkt, waar je nog moet inhalen. De culturele sector hoeft niks – alleen – op te lossen. Maar kan wél wakker maken of stimuleren.
De SDG’s zijn een uitnodiging om over sectorgrenzen heen te kijken. Om de handen in elkaar te slaan met welzijn, onderwijs, armoedebestrijding, ecologie, economie … Verschuil je niet achter je ‘culturele’ opdracht. Gooi je ramen open en laat die andere sectoren binnen.
Streef naar maatschappelijke impact
Gebruik de UiTPASS als instrument om de drempel tot cultuur te verlagen. Gebruik het ook om de blik van andere organisaties en verenigingen te openen: Hoe kan je ook andere dan financiële drempels wegnemen?
Werk met vrijwilligers, in je bibliotheek bijvoorbeeld. Vrijwilligers die voorlezen, die anderstalige nieuwkomers helpen om Nederlands te oefenen. Betrek ze, geef ze iets terug en maak van hen de ambassadeurs van jouw werking.
Werk samen en verbind
Werk transversaal. Sinds corona vinden gemeentelijke diensten elkaar veel makkelijker. Werk samen met burgers. Ondersteun burgers die met een project de sociale cohesie in een buurt verbeteren.
Creëer zo ruimte voor flexibiliteit en spontaniteit, wat je niet altijd zelf kan doen, vanuit een gemeentelijke dienst. Ondersteun financieel, met communicatie, en maak samen plannen.
Diversifieer je adviesraad (als je die hebt), of betrek ook andere stemmen. Experts van op het terrein, bijvoorbeeld. Een armoede-expert, iemand die het belang van het kind mee in het oog houdt, een diversiteitsmanager, die kijken vanuit de blik van de doelgroep die ze vertegenwoordigen.
Stop met staren naar cijfers
Stop met staren naar grafieken en staafdiagrammen. Maak van de SGD’s meer dan een voetnoot of een schema in je beleidsplan. Maak een selectie uit deze tsunami aan mogelijkheden. Blijf zoeken naar hoe je de SDG’s concreet maakt en sta er af en toe bewust bij stil.
Vertel verhalen. Ze verruimen je blik, doen je anders kijken. Sprokkel verhalen bij de mensen zelf, ga naar hen toe. En luister.
We hebben ons laten koloniseren door een beperkt economisch denken. Werk mee aan een andere economie, eentje waarbinnen de levende wereld geen vuilnisbelt, voetnoot of bijverschijnsel is. Maak van je culturele plek een vrijhaven, een ambassade van het leven.
Waardeer het projectmatige. Niet alles hoeft (een product) op te leveren.
“Een lantaarndrager loopt voorop en wijst de weg. Wees de lantaarndrager! Laat het licht schijnen.” — Poli Roumeliotis
Verhalen en tradities als lijm om te verbinden
Hoe vormen ambachten, muziek, stoeten … de lijm om mensen te verbinden? Tradities verbinden, maar vaak binnen een gesloten groep. Welke verhalen vertelt jouw streek of regio? En welke verhalen vertellen de inwoners? Hoe kan je oude en nieuwe tradities, gewoontes en kennis inzetten als lijm?
Wees een lantaarndrager, loop voorop
Of spot lantaarndragers en ondersteun hen. Ga op zoek naar verdoken verhalen en zet er een spot op. Aandacht voor het ene verhaal, lokt meer verhalen uit en haalt het collectief geheugen naar boven.
Werk met volksvergaderingen of ga tot bij de mensen. Mensen zijn soms wandelende encyclopedieën op het gebied van sages en folklore. Zoek naar iets gemeenschappelijks en laat daarrond verschillende stemmen horen.
Actualiseer het verleden
Durf tradities in vraag stellen, of bepaalde regels en gewoontes doorbreken. Bouw een nieuwe reus. Haal het stof van erfgoed. Heractiveer, upcycle, til stoeten en tradities op.
Werk participatief, werk samen met scholen, met jongerenverenigingen. Werk niet altijd vanuit nostalgie. Vraag je af hoe je een verhaal of een traditie naar vandaag kan vertalen.
Wanneer breken we echt uit?
Wat als je geen gemeenschappelijk verleden hebt, of zelfs geen gemeenschappelijke taal? Werk samen vanuit respect. Zoek elkaar op en zoek de connectie.
Samenwerking is essentieel. Doe het niet alleen. Door draagvlak te vinden, kun je de muren echt neerhalen. Gooi het open. Laat mensen vanuit hun eigenheid, vanuit hun eigen tradities en verhalen meedoen.
En durf loslaten. Deel je cockpit met verenigingen, organisaties, partners. Kies voor radicale betrokkenheid. Geef de stuurknuppel door aan iemand anders. Je ziet wel waar het je brengt.
De tips van Poli Roumeliotis
Hoe kan je aan de slag met immaterieel cultureel erfgoed? Poli Roumeliotis inspireert.
Wees nieuwsgierig
Durf vragen te stellen. Spendeer tijd met mensen van alle slag en maak écht contact. Alleen door echt contact vinden we onszelf, maken we verbindingen. Wees eerlijk en stel jezelf ook in vraag. Om je blik te openen moet je in de eerste plaats jezelf onder de loep nemen. Doe een zelfscan en doorbreek vastgeroeste patronen privé en professioneel. Een ‘organisatiecultuur’ kan je blinde vlekken versterken. Stap dus af en toe uit dat veilige kader en breng die blinde vlekken in kaart. Benoem ze, kleur ze in of roei ze uit. Leer ook luisteren zonder te oordelen of te labelen. Hoor ook wat er niet gezegd wordt, uit onmacht of uit angst.
Wees avontuurlijk
Immaterieel erfgoed is grotendeels nog onontgonnen terrein. Er zijn massa’s verborgen schatten. Maak deze opgraafwerken mogelijk. Help het onzichtbare zichtbaar te maken. Durf te experimenteren en laat je verrassen. Ook door je eigen reacties, want immaterieel erfgoed kan ook voor een gevoel van ‘ongemakkelijkheid’ zorgen. Mensen hebben schrik om zich ermee bezig te houden, schrik om conflict uit te lokken. Wees niet bang, maar bewust. Wat je zegt en doet laat sporen na. Als je met mensen te maken hebt, heb je ook met energieën te maken. Ga ze niet uit de weg, maar gebruik ze.
Wees genereus
Denk niet vanuit schaarste. Er is genoeg voor iedereen. Het is niet omdat een ander zijn erfgoed benoemt dat er minder overblijft voor jou. Benader erfgoed dan ook niet als iets exclusief en uniek. “Wij hebben de grootste reus, wij hebben de mooiste molen, wij vieren het schoonste feest, …” Erfgoed maakt ons niet uniek, het maakt ons gelijk. Het is het belang dat we eraan hechten dat ons met elkaar verbindt. Hierin zijn we gelijkaardig en gelijkwaardig.
Laat het eigenaarschap bij de juiste personen. Geef ruimte aan mensen die te weinig aan bod komen om hun eigen verhaal te vertellen. Doe dat niet in hun plaats. Zorg vanuit je rol dat de omstandigheden gecreëerd worden waardoor dit mogelijk is.
Motiveer jongeren bijvoorbeeld om met hun eigen erfgoed aan de slag te gaan. Of leer hen benoemen wat erfgoed voor hen betekent. Zorg mee voor de denkswitch “het gaat ook over u”! Ga van doelgroepen naar DOE-groepen.
Wees creatief
Erfgoed is bij uitstek iets dat je beleeft en deelt in gemeenschap. Erfgoed leeft alleen maar als het kan verbinden. Als die verbinding er niet is, dan sterft het uit.
Hou erfgoed levend op vernieuwende manieren. Leg verbanden en connecties die op het eerste zicht niets met elkaar gemeen hebben. Zoek de missing link.
Durf artiesten in te schakelen. Hun maffe ideeën en associaties, hun visualisaties, muziek, dans, verteltechnieken kunnen een project vleugels geven en vooral een gezicht. Kijk zelf et de blik van een artiest.
DISCLAIMER
Dit een bundeling van meningen, inzichten, suggesties, ambities en ideeën van de denkers en doeners tijdens Cultuur breekt uit… op 16 december 2021.